Ernst Hausner Die Pathologisch-Anatomische Sammlung im Narrenturm des Alten Allgemeinen Krankenhauses, Wien 2015

Zbiór patologiczno-anatomiczny w Narrenturm jest największym i najstarszym tego rodzaju. Pięciokondygnacyjna rotunda Narrenturm, w której obecnie mieści się muzeum,  jest budowlą  wyjątkową ze względu na swoją architekturę.  Znajduje się na miejscu dawnego szpitala i jest pierwszą budowlą zbudowaną wyłącznie dla osób chorych psychicznie.

W Narrenturm, w 1971 roku zainstalowano zbiór instytutu patologiczno-anatomicznego, który powstawał od 1796 r. i rozrósł się do muzeum liczącego około 50000 i obiektów. Książka zawiera 592 kolorowe zdjęcia oraz teksty wprowadzające do historii anatomii, opieki zdrowotnej w epoce Oświecenia, historii szpitala i zbioru patologiczno-anatomicznego. W części obrazowej kości (szkielety), preparaty „mokre”, obrazy chorób w postaci ran, protokoły sekcji i kolekcja weterynaryjna są podsumowane w rozdziałach.

Johanna Bleker, Petra Lenning, Thomas Schnalke Tiefe Einblicke.  Das Anatomische Theather im Zeitalter der Aufklarung  Berlin, 2018

Teatr anatomiczny wyznacza centralne miejsce dla medycyny europejskiej w okresie nowożytnym. Na wielu ciałach przeprowadzano sekcje zwłok w celach badawczych. Przyszli chirurdzy, lekarze, położne i farmaceuci uzyskiwali dzięki temu głęboki wgląd w strukturę ludzkiego ciała. Wydarzenia te były też dostępne szerszej publiczności, która gromadziła się  aby zorientować się w formie i funkcji wymyślonej przez Boga machiny ciała, która po śmierci tak nagle i nieuchronnie padła ofiarą nietrwałości.

W oparciu o nieistniejący już berliński teatr anatomiczny, który został otwarty w 1713 r., niniejsza publikacja przedstawia różne formy kształtowania tej medycznej formy nauczania na przykładzie wielu teatrów anatomicznych w XVIII wieku. Książka bada ich osadzenie w lokalnych infrastrukturach medycznych, a tym samym ich rolę w tworzeniu struktur wczesnego nowoczesnego systemu opieki zdrowotnej.

Ponadto teatr anatomiczny staje się stałym punktem i źródłem inspiracji dla rozwoju kolekcji preparatów medycznych: tutaj uzyskiwano, utrwalono i konserwowano serce, mózg, wątrobę, nerki i kamienie żółciowe. Nierzadko zdarzało się, że przedmioty te trafiały do prywatnych kolekcji anatomicznych i muzeów – stawały się przedmiotem dumy kolekcjonerów, służyły do nauczania i  jako obiekty do badań naukowych.

Ludwik Maurycy Hirszfeld

Urodził się w 1814 roku w Nadarzynie pod Warszawą. Naukę pobierał w elementarnej szkole żydowskiej. Jego ojciec był szojchetem, syn często towarzyszył mu podczas tego obrzędu, stąd wzięło się jego zainteresowanie anatomią. Podjął pracę Paryżu w École Pratique de Médiciné, przygotowując preparaty na potrzeby dydaktyki, które z czasem stanowiły znaczącą część kolekcji uczelnianego muzeum. Jego wyjątkowe zaangażowanie i talent do oddawania najdrobniejszych szczegółów anatomicznych w sposób niezwykle przejrzysty, zaowocowała szybkim awansem naukowym. Dziekan uczelni przyznał mu posadę asystenta i możliwość zapisania się w poczet studentów medycyny.W 1848 roku uzyskał tytuł doktora, wkrótce został członkiem Biologicznego Towarzystwa Polskich Lekarzy we Francji. Cztery lata później opublikował atlas anatomii układu nerwowego z 89 tablicami, Dzieło to zyskało światowy rozgłos, szczegółowe rysunki  złożonych struktur układu nerwowego stanowiły część materiału ilustracyjnego wydanego na początku XX wieku podręcznika anatomii opisowej Adama Bochenka, a po liczne z nich sięga się we współczesnych pracach anatomicznych. Wkrótce Hirszfeld został laureatem nagrody przyznawanej przez paryską Akademię Nauk, a kolejne odznaczenia, honorowe członkostwa w zagranicznych towarzystwach naukowych napływały lawinowo. W 1857 roku został profesorem nadzwyczajnym w paryskiej klinice Leona  Rostana. W tym czasie prezydent Akademii Medyko-Chirurgicznej, doktor Teodor Cycuryn zaprosił Hirszfelda do Warszawy, by ten, już jako profesor zwyczajny objął katedrę anatomii opisowej w Warszawie Prof. Hirszfeld w latach 1860-1870 wydał pierwszy polski, czterotomowy podręcznik Anatomia opisowa człowieka. Praca na Uniwersytecie Carskim przypadła na schyłkowy okres jego działalności naukowej, od 1871 roku znacznie ograniczył wykłady z powodu pogarszającego się stanu zdrowia. Zmarł w październiku 1876 roku.

 

Andreas Vesalius, De Humanis Corporis Fabrica (O budowie ludzkiego organizmu), 1543

Źródło: Wellcome Collection

Najsłynniejszy podręcznik anatomiczny epoki nowożytnej. Opracowany przez wykształconego w Paryżu i wykładającego w Padwie brukselczyka Andreasa Vesaliusa. Stanowi on podsumowanie wieloletnich badań cała ludzkiego, które doprowadziły do podważenia wiedzy medycznej z czasów Galena. Stało się to możliwe dzięki przeprowadzanym regularnie przez Vesaliusa sekcjom na zwłokach ludzkich. Dzieło De Humanis Corporis Fabrica zawiera 273 ilustracji. Ich autorem był najprawdopodobniej uczeń Tycjana Jan Stefan von Calcar. Postacie przez niego przedstawione charakteryzują się dynamiką, a przede wszystkim różnorodnością. Zarówno szkielety, jak i te pozbawione skóry ecorché uchwycone zostały w zadumie lub w tanecznej pozie. Wszystkie rysunki wyróżniają się niezwykle doskonałą obserwacją układu mięśniowego, precyzyjnym uchwyceniem budowy nerwów, naczyń i kości. Nikt wcześniej przed Vesaliusem nie połączył w jednym dziele tak ściśle medycyny ze sztuką, dlatego też często stawiane jest pytanie, kto odegrał większą rolę w jego stworzeniu, lekarz czy artysta. Praca, dzięki drukowi, została bardzo szybko rozpowszechniona w Europie. W wielu kręgach spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem, pojawiły się jednak i głosy krytyki, nie aprobujące uchwyconego w niej postępu nauki.

Guido de Vigevano, Anothomia Philippi Septimi , 1345

Źródło: Wellcome Collection

Praca osobistego lekarza królowej Jeanne de Bourgogne  Guido de Vigevano (ok. 1280 – ok. 1349) dedykowana została królowi Francji Filipowi VI.  Jest ona jednym z najciekawszych czternastowiecznych manuskryptów dedykowanych anatomii człowieka. Odwołuje się bezpośrednio do rękopisów Galena oraz do nauk mentora Vigevano Mondino de Luzziego. Szczególnie cenne są zawarte w niej ilustracje, które powstały dzięki doświadczeniom tego medyka w przeprowadzeniu sekcji na zwłokach ludzkich, mimo że w czasach jego życia były one oficjalnie zabronione. Na jednym z rysunków ciało ludzkie ukazano  nawet na stole „sekcyjnym”, tak że zwłoki i stojący obok anatom zajmują dwie obok siebie płaszczyzny. Kolejne obrazki przedstawiają anatomię brzucha, klatki piersiowej i głowy, a ten najsłynniejszy anatomię ciała kobiety z widoczną „siedmiokomorową” macicą w nawiązaniu do hipotezy Galena. W pracy Vivegano są też rysunki ukazujące zabiegi przeprowadzane na żywych pacjentach. Wszystkie obrazki charakteryzują się dużą schematycznością i małą precyzją wykonania. W 1926 r. dzieło Vigevano zostało ponownie wydane w kolorze przez francuskiego bibliotekarza i historyka medycyny Ernesta Wickersheime.

Edouard Pernkopf, Topographische Anatomie des Menschen : Lehrbuch und Atlas der regionär-stratigraphischen Präparation. B. 1. Hälfte 1, Allgemeines, Brust und Brustgliedmasse

Źródło: Catawiki.com

Bez wątpienia najbardziej kontrowersyjny atlas anatomiczny w historii medycyny. Jego autorem był austriacki anatom i rektor Uniwersytetu Wiedeńskiego Edouard Pernkompf (1888-1955). Do współpracy zaprosił czterech artystów, którzy odpowiedzialni byli za przygotowanie materiału ilustracyjnego. Początkowo, w latach 1937-1941 powstały dwa tomy publikacji poświęcone odpowiednio ogólnie anatomii i mięśniom brzucha, miednicy i kończyny miednicy. Album słynął z niezwykle pięknych, kolorowych rysunków i z naukowego punktu widzenia był naukowym arcydziełem. Cieniem na jego ocenie położyła się przynależność Pernkompfa i jego asystentów do partii nazistowskiej, co objawiało się w samym albumie podkreślaną w wielu miejscach symboliką nazistowską. Jeszcze większą polemikę wzbudziło wykorzystywanie do sekcji ciał ofiar II wojny światowej i ideologii nazistowskiej. Po zakończeniu wojny Pernkopf przez kilka lat przebywał w więzieniu alianckim, po czym powrócił do pracy nad kolejnymi tomami atlasu. W 1952 r. opublikowano trzecią część, poświęconą głowie i szyi, natomiast czarta ukazała się już po jego śmierci. W sumie w drugiej połowie XX w. atlas Pernkopfa wydano w pięciu wersjach językowych.

Mondino de Luzzi (Mundinus), Anathomia Mundini, 1316 (druk 1476)

Źródło: Wikimedia Commons

Pierwsze od czasów starożytnych dzieło poświęcone anatomii oparte na wynikach sekcji zwłok ludzkich. Jego autor Mondino de Luzzi (1270-1320), zwany „odnowicielem anatomii” otrzymał wykształcenie medyczne na Uniwersytecie w Bolonii.  Podczas życia Mundinusa przeprowadzanie autopsji nie było podstawą wykształcenia lekarskiego, nie przeszkodziło mu to jednak być pierwszym lekarzem wykonującym sekcje zwłok ludzkich od czasów żyjących w III w p.n.e w Aleksandrii Herofilusa i Erastritosa. Dzieło jego życia „Anathomia”, co zarzucali mu krytycy, nie było jednak pracą oryginalną, bazowało ono bowiem przede wszystkim na wiedzy z czasów Galena oraz na wynikach badań szkoły arabskiej. W kilku miejscach autor pozwolił sobie, ale bardzo ostrożnie, podważyć autorytet Galena, nie przekuło to się jednak na całość dzieła. Opisy Mundinusa były też mało precyzyjne, a wspomagające je ilustracje nie odzwierciedlały dokładnej budowy poszczególnych narządów i ich ułożenia w jamach ciała ludzkiego. Wynikało to z faktu, że ówczesne sekcjonowanie przypominało raczej ćwiartowanie i nie miało nic wspólnego z profesjonalnym preparowaniem ciała. Przygotowane przez niego do celów dydaktycznych preparaty wysuszano np. na słońcu w celu pokazywania budowy ścięgien i więzadeł.  Do XVI w. „Anathomia” była jednak najbardziej rozpowszechnią publikacją na uniwersytetach o tematyce budowy ciała ludzkiego .

Leonardo da Vinci, Człowiek Witriuwański, 1790, Gallerie dell’Academie w Wenecji

Źródło: Wikimedia Commons

Rysunek Leonarda da Vinci „Człowiek Witruwiański datowany jest  na około rok 1490. Jego autor przedstawił na papierze, za pomocą ołówka, nagą postać mężczyzny w dwóch nałożonych na siebie pozycjach z rozstawionymi rękami oraz nogami i jednocześnie wpisaną w okrąg oraz kwadrat. Rysunek nawiązuje do traktatu De Architectura  (powstał pomiędzy 30 a 15 r. p.n.e), opracowanego przez słynnego rzymskiego architekta Witruwiusza. W tym antycznym dziele omówiono ludzkie ciało w kontekście poszukiwania doskonałych proporcji, co zwróciło uwagę Leonarda zafascynowanego anatomią człowieka. Da Vinci uważał, że funkcjonowanie ciała ludzkiego można porównać do działania mikrokosmosu na tle wszechświata. Na tej zasadzie zestawiał np. szkielet człowieka ze skałami planety, a działanie płuc podczas oddychania z odpływami i przypływami oceanów.  Rysunek Człowieka Witruwiańskiego jest przechowany w weneckiej Gallerie dell’Accademia i bardzo rzadko prezentuje się go na pokazach czasowych.

Myron (autor niezachowanego brązowego oryginału), Dyskobol, 450 p.n.e., Muzeum Narodowe w Rzymie

Źródło: Wikimedia Commons

Jedno z najważniejszych dzieł rzeźbiarskich okresu klasycznego w sztuce greckiej przetrwało do naszych czasów jedynie pod postacią marmurowych kopii z czasów rzymskich.  Praca Myrona przedstawia nagiego atletę w momencie rzutu dyskiem. Jego prawa stopa jest zdecydowanie osadzona z przodu, podczas gdy lewa staje na palcach. Tułów i głowa są obrócone w prawo, natomiast prawe ramię cofa dysk. Dzięki temu poza sportowca jest bardzo dynamiczna a figura niezwykle proporcjonalna i zrównoważona. Praca może pochwalić się bardzo dużą wiedzą na temat anatomii człowieka, w czasach gdy nie przeprowadzano jeszcze sekcji na zwłokach ludzkich, a obserwacje ciała możliwe były jedynie podczas zawodów sportowych lub na pobojowiskach bitewnych. W dziele Myrona bardzo precyzyjnie zaznaczono rozciągnięte mięśnie, wymodelowane fałdy skóry oraz odwzorowano paznokcie u nóg i dłoni sportowca. Całe przedstawienie charakteryzuje się bardzo dużym realizmem przy jednoczesnej surowości stylu, przejawiającej się głównie w braku ukazania wewnętrznych  emocji dyskobola.

Antonio Pollaioulo, Walka nagich mężczyzn, rycina, 1460

Źródło: Wikimedia Commons

Giorgio Vasari z „Żywotach najsłynniejszych malarzy” pisał: „[Pollaioulo] przeprowadzał  sekcję wielu zwłok by widzieć wewnętrzną budowę ciała. Był pierwszym, który pokazał mięśnie zgodnie z kształtem i układem postaci.”. Na początku II połowy XV w. artyści dopiero zaczynali interesować się budową ciała człowieka, a Antonio Pollaiuolo, florencki malarz i rzeźbiarz, uznawany jest dziś za prekursora takiej metodologii. Niedługo po nim sekcje na zwłokach ludzkich zaczęli przeprowadzać też kolejni artyści , m.in. Michał Anioł i Leonardo da Vinci.  Jego najsłynniejsza rycina pt. „Walka nagich mężczyzn” ma stylistykę wybitnie klasycyzującą. Do dnia dzisiejszego nie wyjaśniono ostatecznie tematu przedstawionej sceny. Wśród najczęściej wymienianych hipotez pojawiają się nawiązania do mitologii, historii z czasów starożytnego Rzymu, zawodów atletycznych, z udziałem gladiatorów, mających na celu uczczenie śmierci wybitnej jednostki. Przedstawione na grafice postacie uchwycone są w różnych pozach i pod różnymi kątami. Dzięki temu ich mięśnie są napięte i wyolbrzymione. Przedstawienie takie, osiągnięte za pomocą tzw. pociągnięcia powrotnego, które można uzyskać na rysunkach piórem i tuszem, pozwalało zademonstrować dużą wiedzę artysty na temat anatomii i ruchu ludzkiego ciała. Rycina mogła zatem służyć też jako pomoc dydaktyczna dla innych artystów.