Anatomia i Sztuka

Anatomia i sztuka to dwie, nierozerwalnie ze sobą związane od starożytności dziedziny dorobku naukowego i kulturalnego cywilizacji, a wiąże je bardzo często wiedza na temat ciała ludzkiego.

Już kilka tysięcy lat temu, w krainie faraonów zaznajamiano się przy okazji procesu mumifikacji z budową człowieka, co zaowocowało wypracowaniem miejscowego kanonu piękna, zgodnie z którym przez stulecia powstawały rzeźby, reliefy i malowidła. Sztuka nie była jednak jednolita przez cały okres istnienia państwa egipskiego, ponieważ równolegle, obok siebie powstawały idealistyczne wizerunki dostojników państwowych oraz realistyczne ujęcia przedstawicieli niższych klas społecznych. Bywały też okresy np. w czasach Średniego Państwa lub w okresie panowania słynnego faraona Echnatona gdy artyści za zgodą władz przedstawiali niezwykle wiernie fizjonomię portretowanych.

Córka Echnatona, kopia antycznej rzeźby z ok. 1933 r. zb.. Wellcome Collection

Fascynacja ciałem człowieka była także zauważalna na każdym kroku w sztuce starożytnej Grecji. W tym okresie można wskazać wielu artystów, którzy dążyli do jak najwierniejszego przedstawienia poszczególnych elementów budowy człowieka. Do najbardziej znanych kanonów greckich należały: reguły ustalone przez rzeźbiarzy Polikleta i Lizypa, którzy w swych dziełach starali się uchwycić idealne proporcje. Znajomość anatomii ograniczała się jednak w tym czasie do uchwycenia zewnętrznych elementów kształtujących sylwetki przedstawianych postaci.

Doryforos Polikleta, rzymska kopia, zb. Muzeum Archeologiczne w Neapolu, za: Creative Commons

Z pomocą artystom przy poznawaniu tajemnic struktury wewnętrznej człowieka przyszli z czasem lekarze, np. Herofilus z Chalcedonu i Erasistratos z Keos w Aleksandrii, którzy zaczęli wykonywać pierwsze sekcje na ludziach. W okresie hellenistycznym, kiedy żyli ci dwaj słynni medycy, powstało bardzo wiele rzeźb, które charakteryzowały się doskonałą znajomością budowy mieści, ścięgien i kości a także naturalistycznym ujęciem fizjonomii ludzkiego ciała.

Sztuka Rzymska była generalnie powtórzeniem greckich osiągnięć artystycznych, natomiast wiedza o anatomii, pomimo zakazu wykonywania sekcji na ludziach w tym czasie, stale wzrastała. Wielkie zasługi w tym kierunku położył przede wszystkim lekarz Galen. Pracował on jednak jedynie na materiale zwierzęcym, z tego też powodu nie ustrzegł się licznych błędów, które funkcjonowały w nauce i sztuce przez kolejne stulecia. Wybitnym natomiast osiągnięciem epoki imperium rzymskiego były niezwykle naturalistyczne rzeźbiarskie portrety cesarskie.

W średniowieczu, ze względu na uwarunkowania religijne, na wiele wieków nastąpił zastój w rozwoju anatomii. Sekcje na ludziach były dalej w tym czasie oficjalnie zabronione przez kościół. Jedyną okazją do poznawania tajników budowy ciała ludzkiego była obecność na publicznych torturach i egzekucjach, o czym przekonuje doskonale obraz autorstwa Gerarda Dawida z 1500 r. pt. „Obdarcie sędziego Sisamnesa”. Schematyczne rysunki, które powstawały w traktatach anatomicznych, dowodzą jak wolno przebiegał postęp w tej dyscyplinie nauk medycznych.

Leonardo Da Vinci. Profil męski i studium dwóch jeżdzców. Za: Polona.pl

Zainteresowanie anatomią wzrosło zdecydowanie w epoce renesansu. Wiązało się to z zauważalnym i propagowanym na każdym kroku kultem ciała ludzkiego. Do rozwoju anatomii przyczynili się też wybitni artyści: Antonio Poallaiulo, Michał Anioł, a przede wszystkim Leonardo na Vinci, którzy wykonywali w swoich pracowniach, początkowo po kryjomu, a potem za oficjalną zgodą władz, autopsje szczątków ludzkich. Autor „Mona Lisy” był także  twórcą niezwykle pięknych i dokładnych rysunków anatomicznych. Żyjący trzy wieki później słynny brytyjski lekarz William Hunter podziwiając te wybitne dzieła sztuki miał ponoć stwierdzić:  „Jestem zupełnie przekonany, że Leonardo był największym anatomem na świecie w owe czasy”.

Symbolem zmian w wiedzy anatomicznej była postać urodzonego w Brukseli, nauczającego w Padwie anatoma Andreasa Vesaliusza. W wieku 28 lat ogłosił on siedmiotomowy, bogato dekorowany traktat pt. De Humani Corporis Fabrica. Dzieło to za sprawą pełnych życia, ruchu, zadumanych i wesołych póz ukazanych  na rycinach (autorstwa ucznia Tycjana Jana Steven van Calcara) stało się krokiem milowym w przedstawianiu anatomii człowieka. Z naukowego zaś punktu widzenia obalało też wiele niepodważalnych dotąd tez starożytnego Galena.

XVIII wieczny woskowy model anatomiczny z Muzeum Zoologicznego i Historii Naturalnej La Specola, Florencja. Za: Creative Commons

Wraz z końcem epoki renesansu i nadejściem nurtu manierystycznego po raz kolejny zmieniło się podejście do przestawiania ciała ludzkiego w sztuce. Prawie z dnia na dzień stało się popularne ukazywanie karykaturalnych, nieprawdopodobnych, wręcz sztucznych póz, co miało wywołać zdumienie u widza. Końcówka XVI w. to także początek epoki teatrów anatomicznych. Te najstarsze powstały w Italii, szybko jednak tego typu sceny pojawiły się także na północy Europy. Sekcje zaczęto traktować jako formy spektaklu otwarte nie tylko dla lekarzy i akademików, o czym przekonuje słynny obraz Rembrandta z 1632 r. pt. „Lekcja anatomii dra Tulpa”.

Na przełomie XVIII i XIX w. walory artystyczne wielu dzieł, w którym tematem przewodnim było ciało człowieka, były dodatkowo wzmacniane przez naukowe odkrycie i badawcze podejście do tematu. Najlepszymi przykładami połączenia sztuki i medycyny są prace Jean-Antoine Houdon „l’Écorché” czy słynne modele anatomiczne wystawiane we Florencji i w Wiedniu.

Fascynacja budową ciała człowieka zauważalna była w malarstwie i rzeźbie w każdej kolejnej epoce. Nawet nadejście sztuki nowoczesnej wraz z pojawieniem się nowych prądów artystycznych na początku XX w. nie zmieniło zainteresowania tym tematem. Świadczą o tym flagowe dzieła zarówno kubizmu (Panny z Awinionu Pabla Picassa) jak i futuryzmu („Akt schodzący po schodach” Marcela Duchampa).