W rozwoju nauczania medycyny na przestrzeni wieków historia teatrów anatomicznych ma szczególne znaczenie. Ludzie od zarania wieków interesowali się budową ludzkiego ciała. Sekcje ludzkich zwłok były przeprowadzane już w starożytnej Grecji, jednak na przeszkodzie dalszemu rozwojowi anatomii stanęło długotrwałe kulturalne tabu rozpowszechnione zwłaszcza w Cesarstwie Rzymskim i w Średniowieczu, że „ingerowanie” w ciała zmarłych jest w jakiś sposób bezbożne lub złe. W związku z tym aż do XVI wieku dominującymi dogmatami w anatomii były te przedstawione przez rzymskiego anatoma Galena (130 -201), który jednak swoją wiedzę czerpał z sekcji zwłok zwierząt, głownie małp i świń. Ponownie zainteresowanie anatomią ludzkiego ciała pojawiło się dopiero w XIII wieku, co pośrednio było związane z pojawieniem się uniwersytetów, w skład których wchodziły także wydziały medyczne. W XIV i XV wieku popularność zaczęły zyskiwać publiczne pokazy anatomiczne, na początku zastrzeżone wyłącznie dla studentów medycyny. Związane to było z sekcją ciała i pokazaniem, jak jest zbudowane. Pokazy takie odbywały się głownie w prywatnych domach profesorów je prowadzących, a publiczność (studenci) liczyła około 20-30 osób.
Pod koniec XV wieku, kiedy zainteresowanie anatomia znacząco wzrosło, te pokazy stały się tak popularne ze zaczyna na nie przychodzić publiczność nie związana z medycyną. Zainteresowanie było tak duże ze zaczęto wprowadzać bilety – pojawiła się wiec potrzeba budowania konstrukcji, które sprawia ze będzie dobrze widać co się dzieje podczas sekcji. Pojawiły się wiec pierwsze drewniane teatry, początkowo tymczasowe przenośne i składane. Z czasem zaczęły to być trwale konstrukcje, przeznaczone tylko i wyłącznie do lekcji anatomii. Narodziny teatru anatomicznego stały się faktem.
Teatry anatomiczne budowane były na wzór rzymskich amfiteatrów – chodziło przede wszystkim o dobry widok z każdego miejsca na stół sekcyjny. Pozwalała na to amfiteatralna forma tego rodzaju pomieszczenia, z rzędami siedzeń umieszczonych jedne nad drugimi. W centralnej części teatru stał oświetlony świecami stół sekcyjny, a przy nim znajdowała się katedra profesora. Nie brał on jednak osobiście udziału w sekcji zwłok, zamiast tego czytał traktat anatomiczny (zazwyczaj było to dzieło Galena). Za samą sekcję i demonstrację poszczególnych części ciała wg wskazówek profesora zgromadzonym widzom odpowiedzialny był anatom. Usadowieniem gości na widowni zajmował się specjalny asystent (praefectus), inny zaś pomocnik profesora (custodes) miał powstrzymywać przed drzwiami tłumy nieuprawnionych do wejścia.
Pokazy anatomiczne miały swoja estetykę i dramaturgię oraz swoiste reguły. Przypominały przedstawienie teatralne – atmosferę tworzyły świece, muzyka, bilety, rozpylano perfumy aby ukryć nieprzyjemny zapach. Miejsca dzieliły się na te lepsze, w dolnych rzędach z lepsza widocznością przeznaczone dla władz miasta czy członków senatu uniwersyteckiego i te gorsze, w górnych rzędach, dla studentów i osób postronnych.
Spektakl trwał kilka dni, i był swoistym świętem – często pokazy odbywały się w okresie karnawału (mniej więcej druga polowa stycznia) – zima i niskie temperatury sprzyjały lepszemu zachowaniu się ciała. Za dostarczanie zwłok odpowiedzialne było miasto, w którym znajdował się teatr. Były to z reguły ciała skazańców, preferowano zwłoki wysokich , szczupłych mężczyzn (aby byli dobrze widoczni z dalszych rzędów), i którzy nie byli mieszkańcami miasta, w którym odbywała się sekcja (ze względu na ewentualną rodzinę, która mogła być obecna podczas pokazu).
Spadek popularności teatrów anatomicznych nastąpił w połowie XVIII wieku. Istniały one nadal, nawet do XX wieku, ale powróciły do korzeni i z powrotem zyskały swój ściśle uniwersytecki charakter, przestając być płatnymi spektaklami, na które przychodziły tłumy.
Teatr anatomiczny w Padwie
Teatr anatomiczny w Padwie jest najstarszym zachowanym trwałym teatrem anatomicznym w Europie. Został wybudowany w 1594 roku, jako cześć XIV-wiecznego Palazzo del Bo, będącego wówczas głównym budynkiem Uniwersytetu w Padwie. Teatr ten stanowił wzór dla innych teatrów anatomicznych budowanych w XVII wieku na głównych uniwersytetach Europy: wszystkie byłyby oparte na wzorze paduańskim. Johann Wolfgang von Goethe, będąc przejazdem w Padwie w 1786 roku, opisał go w swojej książce „Podróż Włoska” jako ciasny i ciemny: „Widzowie są ściśnięci jeden nad drugim w wysokim, spiczastym lejku. Spoglądają w dół wzdłuż stromych boków widowni, na wąską przestrzeń, na dole której znajduje się stół, na który nie pada światło dzienne, więc wykładowca musi pracować przy świetle lampy”.
Teatr był drewniany. Przy wejściu widoczny był łaciński napis Mors ubi gaudet succurrere vitae, czyli Gdzie śmierć chętnie pomaga życiu. Widownia składała się z sześciu koncentrycznych, stromych rzędów – galerii widokowych wznoszących się stromo dookoła stołu sekcyjnego, każda była otoczona elegancko rzeźbiona balustrada. Wolna przestrzeń dla widzów miedzy galeriami wynosiła tyko 40 cm, tak więc miejsca były tylko stojące, a widzowie musieli być szczupli aby się na nich zmieścić. Pierwszy rząd był zwyczajowo zarezerwowany dla rektora uniwersytetu, profesorów, szlachty i radnych miasta. Drugi i trzeci rząd były zarezerwowane dla studentów, a reszta była ogólnodostępna. Teatr mógł pomieścić ok. 200 osób .Niedogodnościami takiej lejkowatej lub tez „studziennej” formy architektonicznej teatru na pewno był niedostateczna ilość wolnego miejsca w niecce gdzie znajdował się stół sekcyjny i katedra profesora prowadzącego zajęcia, wąska przestrzeń na galeriach, która utrudniała przemieszczanie się publiczności, a także fakt ze aż do 1844 roku teatr był pozbawiony światła dziennego – podczas pokazów okna były zamknięte, a zajęcia odbywały się przy świetle pochodzącym z dwóch świeczników umieszczonych przy stole sekcyjnym oraz 8 świec trzymanych przez studentów siedzących na prowizorycznych krzesłach wokół stołu sekcyjnego. Na przestrzeni lat teatr nie przeszedł żadnej modyfikacji i zachował się w doskonałym stanie aż do teraz.
Teatr anatomiczny w Bolonii
Jest jednym z najpiękniejszych teatrów anatomicznych i znajduje się na najstarszym, ciągle działającym uniwersytecie. Jego wnętrze całkowicie wyłożono sosnową boazerią (wzmacniającą akustykę sali) o ciepłym, brązowo – czerwonym zabarwieniu. Teatr powstał w 1636 r. ale przez lata przechodził szereg modyfikacji i ukończono go dopiero w 1737 r.Konstrukcja teatru jest nieco inna niż tego w Padwie; audytorium ma prostokątny kształt. Każdy zakątek teatru jest bogato zdobiony. W niszach stoi 12 rzeźbionych posągów znanych lekarzy, takich jak Hipokrates i Galen. Jest wśród nich także Gaspare Tagliacozzi, prekursor operacji plastycznych, który trzyma w ręce ludzki nos. Pośrodku sufitu znajduje się w oktagonalnym panelu wyrzeźbiona postać Apolla (grecki bóg m.in. medycyny, ojciec Asklepiosa). Ponieważ w starożytności chirurdzy przed operacją konsultowali się z gwiazdami, sufit jest również ozdobiony 14 drewnianymi panelami symbolizującymi gwiazdozbiory, m.in. Oriona, Perseusza i Hydry. Baldachim nad krzesłem nauczyciela jest podtrzymywany przez dwie figury przedstawiające Spellati (ecorche), które są modelami anatomicznymi mężczyzn bez skóry, z odsłoniętymi i dobrze widocznymi mięśniami. Zostały wyrzeźbione w 1734 r. przez wielkiego anatoma, malarza i rzeźbiarza Ercole Lelli (1702–1766). Nad baldachimem znajduje się figura kobiety, będącej alegorią Anatomii, której anioł ofiarowuje zamiast kwiatów kość udową.
Centralnym punktem teatru jest imponujący marmurowy stół sekcyjny stojący przed krzesłem nauczyciela. Otoczony jest drewnianą balustradą, mającą być zaporą zbyt ciekawskich tłoczących się wokół niego. Przy ścianach były trzy rzędy ławek w których obok studentów siedzieli lokalni dygnitarze, lekarze oraz zwykli obywatele. Pomieszczenie anatomiczne zostało mocno zniszczone podczas bombardowania Bolonii 29 stycznia 1944 r. Zostało ono jednak odbudowane natychmiast po wojnie, ponownie wykorzystując oryginalne drewniane rzeźby, które szczęśliwie odzyskano z gruzów.
Teatr anatomiczny w Uppsali
Teatr anatomiczny w Gustavianum na Uniwersytecie w Uppsali został ukończony w 1663 roku przez profesora medycyny i architekta-amatora Olausa Rudbecka. Sześciokondygnacyjny teatr w kształcie odwróconego stożka znajduje się w kopule, którą Rudbeck umieścił na szczycie budynku Gustavianum, wówczas głównego gmachu uniwersytetu w Uppsali. Rudbeck spędził trochę czasu w Lejdzie i zarówno teatr anatomiczny, jak i ogród botaniczny, który założył w Uppsali w 1655 roku, były pod wpływem doświadczeń stamtąd wyniesionych. Teatr jest mniejszy niż jego włoski odpowiednik w Padwie, i ma mniej spektakularny wygląd wnętrza niż jego późniejszy następca w Bolonii.
Oktagonalne kondygnacje teatru miały zapewnić wszystkim odwiedzającym dobry widok na sceny odbywające się poniżej. Teatr był przeznaczony dla 200 osób – znacznie więcej niż było studentów medycyny. Pozostałe miejsca były przeznaczone dla postronnych obserwatorów, którzy musieli oczywiście płacić za wstęp. Gdy teatry anatomiczne wyszły z mody, pod koniec XVIII wieku cały budynek Gustavianum zmienił przeznaczenie, stając się biblioteką uniwersytecką. Na przełomie XIX i XX wieku teatr, służył jako muzeum zoologiczne, do oryginalnego stanu został w latach pięćdziesiątych XX wieku stając się w 1997 roku się muzeum. Zwiedzanie teatru uzupełnia wystawa dotycząca historii medycyny, składająca się z kolekcji instrumentów naukowych i urządzeń medycznych z czasów rozkwitu teatru.
Teatr Anatomiczny w Lejdzie
Teatr anatomiczny w Lejdzie został oddany do użytku w 1594 roku i był częścią powstałego 18 lat wcześniej Uniwersytetu. Konstrukcja teatru znajdowała się w apsydzie dawnego kościoła (w którym mieściła się także biblioteka i szkoła szermierki) co zapewniało dobre oświetlenie – światło dostawało się do środka przez duże okna i nie było potrzeby korzystać ze świec. Był to okrągły amfiteatr z centralnie umiejscowionym obrotowym stołem sekcyjnym. Posiadał sześć kondygnacji siedzisk, które nie wznosiły się tak stromo jak np. w teatrze w Padwie czy Uppsali; było też więcej przestrzeni między nimi. Między siedzeniami umieszczone były szkielety ludzkie z małymi flagami z napisami „Memento Mori” czy „Vita Brevis”, co podkreślało filozoficzny charakter tego miejsca i zmuszało do refleksji nad ulotnością ludzkiego życia. Sekcje były dostępne nie tylko lekarzy i studentów ale także dla szerokiej publiczności, jednak wstęp był płatny i mogli sobie na niego pozwolić jedynie ludzie zamożni. Sekcje zwłok odbywały się w atmosferze skupienia i powagi. Brali w nich udział także burmistrz Lejdy oraz władze Uniwersytetu dla których zarezerwowane były najlepsze miejsca w pierwszych rzędach trybun. Do sekcji anatomicznej używano, tak jak w przypadku innych teatrów anatomicznych, zwłok przestępców. Ceremonię sekcji zwłok towarzyszyła muzyka (mała orkiestra lub jeden lub dwóch flecistów); w audytorium były rozprowadzane perfumy, a wielkie świece oświetlały stół do sekcji zwłok, przy którym stał profesor w ceremonialnym stroju
Podczas gdy odbywały się pokazy, wszystkie wykłady i inne zajęcia akademickie zostawały zawieszone. Tak jak i w innych teatrach anatomicznych, publiczne sekcje zwłok z reguły odbywały się tylko w miesiącach zimowych, kiedy utrzymywały się niskie temperatury które zapobiegały szybkiemu rozkładowi zwłok. Przez resztę roku teatr anatomiczny – który był przecież trwałą strukturą – był również otwarty dla publiczności i pełnił rolę gabinetu osobliwości – znajdowały się w nim szkielety zwierząt i ludzi, mumie egipskie oraz rzymskie artefakty. Ciekawostką jest fakt, że teatr i jego zbiory były swoistą atrakcją turystyczną w XVII i XVIII wieku – dla zwiedzających opublikowano nawet przewodniki w języku niderlandzkim, łacińskim, angielskim i francuskim. Zwiedzający mogli oczywiście skorzystać z okazji, aby dowiedzieć się czegoś o anatomii człowieka, ale byli też raczeni historiami związanymi z eksponatami, takimi jak szkielet kobiety skazanej na śmierć za kradzież. Teatr istniał do 1821 roku. Został zrekonstruowany pod koniec XX wieku w holenderskim muzeum historii nauki i medycyny Museum Boerhaave, gdzie stanowi jedną z głównych atrakcji.
Polskie teatry anatomiczne
W Polsce pojawiły się teatry anatomiczne dopiero w XIX wieku, nie były jednak one tak spektakularne jak ich odpowiedniki na zachodzie Europy. Pierwszym przykładem jest zakład Katedry Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Inicjatorem powstania budynku w latach 1869-1872 był Ludwik Teichman, zaplanował on też układ sal w środku. Na budynku znajdował się napis „Theatrum Anatomicum”, a opis budynku wyglądał następująco: „(…) zakład jest jednopiętrowy, w środku sala wykładowa amfiteatralna, mieszcząca wygodnie 200 uczniów, po stronie lewej w 4 obszernych salach umieszczone jest muzeum, a z prawej znajdują się pracownie dla profesora i asystentów oraz wygodne i widne prosektorium. Na parterze obok trupiarni i składów są mieszkania dla dwóch asystentów i dwóch posługaczy.”
Również Warszawa mogła pochwalić się swoim teatrem anatomicznym – znajdował się on na terenie dawnej siedziby Szpitala Dzieciątka Jezus przy ulicy Zgoda i został wybudowany w 1886 roku. Teatr został rozebrany około 1903 roku wraz z innymi budynkami szpitala, a jego funkcję przejął budynek Collegium Anatomicum (Instytut Anatomiczny i Prosektorium) wybudowany w latach 1899-1901 na rogu ulic Chałubińskiego i Oczki.
