Kategoria: Traktaty, atlasy i podręczniki anatomiczne

Najsłynniejszy podręcznik anatomiczny epoki nowożytnej. Opracowany przez wykształconego w Paryżu i wykładającego w Padwie brukselczyka Andreasa Vesaliusa. Stanowi on podsumowanie wieloletnich badań cała ludzkiego, które doprowadziły do podważenia wiedzy medycznej z czasów Galena. Stało się to możliwe dzięki przeprowadzanym regularnie przez Vesaliusa sekcjom na zwłokach ludzkich. Dzieło De Humanis Corporis Fabrica zawiera 273 ilustracji. Ich autorem był najprawdopodobniej uczeń Tycjana Jan Stefan von Calcar. Postacie przez niego przedstawione charakteryzują się dynamiką, a przede wszystkim różnorodnością. Zarówno szkielety, jak i te pozbawione skóry ecorché uchwycone zostały w zadumie lub w tanecznej pozie. Wszystkie rysunki wyróżniają się niezwykle doskonałą obserwacją układu mięśniowego, precyzyjnym uchwyceniem budowy nerwów, naczyń i kości. Nikt wcześniej przed Vesaliusem nie połączył w jednym dziele tak ściśle medycyny ze sztuką, dlatego też często stawiane jest pytanie, kto odegrał większą rolę w jego stworzeniu, lekarz czy artysta. Praca, dzięki drukowi, została bardzo szybko rozpowszechniona w Europie. W wielu kręgach spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem, pojawiły się jednak i głosy krytyki, nie aprobujące uchwyconego w niej postępu nauki.

Praca osobistego lekarza królowej Jeanne de Bourgogne  Guido de Vigevano (ok. 1280 – ok. 1349) dedykowana została królowi Francji Filipowi VI.  Jest ona jednym z najciekawszych czternastowiecznych manuskryptów dedykowanych anatomii człowieka. Odwołuje się bezpośrednio do rękopisów Galena oraz do nauk mentora Vigevano Mondino de Luzziego. Szczególnie cenne są zawarte w niej ilustracje, które powstały dzięki doświadczeniom tego medyka w przeprowadzeniu sekcji na zwłokach ludzkich, mimo że w czasach jego życia były one oficjalnie zabronione. Na jednym z rysunków ciało ludzkie ukazano  nawet na stole „sekcyjnym”, tak że zwłoki i stojący obok anatom zajmują dwie obok siebie płaszczyzny. Kolejne obrazki przedstawiają anatomię brzucha, klatki piersiowej i głowy, a ten najsłynniejszy anatomię ciała kobiety z widoczną „siedmiokomorową” macicą w nawiązaniu do hipotezy Galena. W pracy Vivegano są też rysunki ukazujące zabiegi przeprowadzane na żywych pacjentach. Wszystkie obrazki charakteryzują się dużą schematycznością i małą precyzją wykonania. W 1926 r. dzieło Vigevano zostało ponownie wydane w kolorze przez francuskiego bibliotekarza i historyka medycyny Ernesta Wickersheime.

Bez wątpienia najbardziej kontrowersyjny atlas anatomiczny w historii medycyny. Jego autorem był austriacki anatom i rektor Uniwersytetu Wiedeńskiego Edouard Pernkompf (1888-1955). Do współpracy zaprosił czterech artystów, którzy odpowiedzialni byli za przygotowanie materiału ilustracyjnego. Początkowo, w latach 1937-1941 powstały dwa tomy publikacji poświęcone odpowiednio ogólnie anatomii i mięśniom brzucha, miednicy i kończyny miednicy. Album słynął z niezwykle pięknych, kolorowych rysunków i z naukowego punktu widzenia był naukowym arcydziełem. Cieniem na jego ocenie położyła się przynależność Pernkompfa i jego asystentów do partii nazistowskiej, co objawiało się w samym albumie podkreślaną w wielu miejscach symboliką nazistowską. Jeszcze większą polemikę wzbudziło wykorzystywanie do sekcji ciał ofiar II wojny światowej i ideologii nazistowskiej. Po zakończeniu wojny Pernkopf przez kilka lat przebywał w więzieniu alianckim, po czym powrócił do pracy nad kolejnymi tomami atlasu. W 1952 r. opublikowano trzecią część, poświęconą głowie i szyi, natomiast czarta ukazała się już po jego śmierci. W sumie w drugiej połowie XX w. atlas Pernkopfa wydano w pięciu wersjach językowych.

Pierwsze od czasów starożytnych dzieło poświęcone anatomii oparte na wynikach sekcji zwłok ludzkich. Jego autor Mondino de Luzzi (1270-1320), zwany „odnowicielem anatomii” otrzymał wykształcenie medyczne na Uniwersytecie w Bolonii.  Podczas życia Mundinusa przeprowadzanie autopsji nie było podstawą wykształcenia lekarskiego, nie przeszkodziło mu to jednak być pierwszym lekarzem wykonującym sekcje zwłok ludzkich od czasów żyjących w III w p.n.e w Aleksandrii Herofilusa i Erastritosa. Dzieło jego życia „Anathomia”, co zarzucali mu krytycy, nie było jednak pracą oryginalną, bazowało ono bowiem przede wszystkim na wiedzy z czasów Galena oraz na wynikach badań szkoły arabskiej. W kilku miejscach autor pozwolił sobie, ale bardzo ostrożnie, podważyć autorytet Galena, nie przekuło to się jednak na całość dzieła. Opisy Mundinusa były też mało precyzyjne, a wspomagające je ilustracje nie odzwierciedlały dokładnej budowy poszczególnych narządów i ich ułożenia w jamach ciała ludzkiego. Wynikało to z faktu, że ówczesne sekcjonowanie przypominało raczej ćwiartowanie i nie miało nic wspólnego z profesjonalnym preparowaniem ciała. Przygotowane przez niego do celów dydaktycznych preparaty wysuszano np. na słońcu w celu pokazywania budowy ścięgien i więzadeł.  Do XVI w. „Anathomia” była jednak najbardziej rozpowszechnią publikacją na uniwersytetach o tematyce budowy ciała ludzkiego .